Η νοσηλευτική αποκατάστασης αποτελεί σε ορισμένες χώρες ξεχωριστή ειδικότητα, λόγω των ιδιαίτερων γνώσεων που απαιτούνται για την εφαρμογή της. Σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας (2011), αποκατάσταση είναι «ένα σύνολο μέτρων που βοηθούν τα άτομα που αντιμετωπίζουν ή ενδέχεται να βιώνουν μια αναπηρία, να επιτύχουν και να διατηρήσουν βέλτιστη λειτουργικότητα σε αλληλεπίδραση με το περιβάλλον». Η αποκατάσταση (rehabilitation) περικλείει συχνά και τον όρο της προσαρμογής (habilitation) των ατόμων που έχουν γεννηθεί ή απέκτησαν πολύ νωρίς στη ζωή τους μια αναπηρία και οι οποίοι πρέπει να διδαχθούν τρόπους να ξεπεράσουν, έστω και μερικώς, τις δυσχέρειες που τους προκαλεί η ασθένειά τους, προκειμένου να ανταποκριθούν στους κοινωνικούς τους ρόλους και να αποκτήσουν τη μέγιστη δυνατή αυτονομία.
Στόχοι της αποκατάστασης είναι η βελτίωση της ποιότητας ζωής, ο σχεδιασμός εξατομικευμένων παρεμβάσεων, η παροχή βοήθειας στο άτομο προκειμένου να προσαρμοστεί στις τροποποιημένες συνθήκες της ζωής του μετά από την έλευση μιας ασθένειας ή ενός ατυχήματος, η προώθηση της ευεξίας και η μείωση των επιπλοκών και η βοήθεια ώστε να αποκτήσει το άτομο τον υψηλότερο βαθμό λειτουργικότητας και αυτάρκειας για να ανταποκριθεί στην καθημερινότητά του. Ωστόσο, ενώ ο ρόλος των ιατρών, των φυσικοθεραπευτών, των λογοθεραπευτών, των εργοθεραπευτών, ή των κοινωνικών λειτουργών για την επίτευξη των στόχων είναι σαφώς καθορισμένος σε μια δομή αποκατάστασης, αυτό δεν ισχύει πάντα για το νοσηλευτικό προσωπικό. Αιτία μπορεί να αποτελεί η έλλειψη στοχευμένων εκπαιδευτικών προγραμμάτων για νοσηλευτές αποκατάστασης ή οι αλληλοεπικαλύψεις αρμοδιοτήτων μεταξύ λοιπών θεραπευτών και νοσηλευτών, με αποτέλεσμα οι δεύτεροι να μην ασκούν όλο το εύρος των αρμοδιοτήτων τους (Jester 2007).
Ο ακρογωνιαίος λίθος στη διαδικασία της αποκατάστασης είναι οι διεργασίες της διεπιστημονικής ομάδας μέσα από την ολιστική προσέγγιση της κλινικής διαχείρισης του ασθενή. Η νοσηλευτική διεργασία κατά την εφαρμογή της στον κύκλο της αποκατάστασης περιλαμβάνει όλα τα στάδια: α. την αναγνώριση/εκτίμηση του προβλήματος και των αναγκών του ασθενή, β. τη συσχέτιση των αναγκών με τροποποιήσιμους και περιοριστικούς παράγοντες, γ. τον καθορισμό των προβλημάτων στα οποία πρέπει να στοχεύσει ο νοσηλευτής και τα μέσα που διαθέτει, επιλέγοντας τα κατάλληλα μέτρα παρέμβασης και δ. το σχεδιασμό, την υλοποίηση και το συντονισμό των παρεμβάσεων και ε. την αξιολόγηση των αποτελεσμάτων (Steiner et al 2002).
Στο πλαίσιο μιας διεπιστημονικής ομάδας, οι νοσηλευτές πρέπει να αποσαφηνίζουν το ρόλο τους. Ο ρόλος αυτός μπορεί να είναι εναλλακτικά, του συντονιστή, του εκπαιδευτή, του ερευνητή, του συμβούλου, του διαχειριστή περιπτώσεων, του μεσάζοντα, του ειδικού ή του απλού μέλους της ομάδας. Οι νοσηλευτές συνεργάζονται με τους ασθενείς, το υποστηρικτικό τους πλαίσιο, με υπηρεσίες και επαγγελματίες υγείας, αλλά ο ρόλος τους παραμένει σταθερός. Αφορά στην πρόληψη της χρονιότητας της νόσου, μιας επιπρόσθετης αναπηρίας ή επιπλοκής. Αναφέρεται επίσης, στην προαγωγή της ελευθερίας που προσφέρει η αυτοφροντίδα, την ενίσχυση των στρατηγικών αντιμετώπισης των δύσκολων καταστάσεων και τη δημιουργία θεραπευτικής σχέσης με τον πάσχοντα (Hoeman 2008).
Ο νοσηλευτής σε ένα κέντρο αποκατάστασης αντιμετωπίζει ιδιαίτερες προκλήσεις. Αντίθετα με άλλες δομές, τα αποτελέσματα της παρέμβασης γίνονται ορατά με αργούς ρυθμούς και τα πρόσωπα που φροντίζει ο νοσηλευτής δεν εναλλάσσονται γρήγορα. Επίσης, εργάζεται με άτομα που πρέπει να δεχθούν ότι η ζωή τους έχει ανατραπεί πλήρως και ορισμένες φορές χωρίς μεγάλα περιθώρια βελτίωσης. Αυτά τα δεδομένα μπορούν να οδηγήσουν σε επαγγελματική εξουθένωση. Παρόλα αυτά, η βοήθεια που δίνει ο νοσηλευτής στον ασθενή για να ανακτήσει μέρος των προηγούμενων δυνατοτήτων του ή στο Άτομο με Αναπηρία (ΑμεΑ) να κατακτήσει δεξιότητες που το κάνουν πιο αυτόνομο, μπορεί να του προσφέρει επαγγελματική ικανοποίηση. Η αποκατάσταση είναι η γέφυρα που μετατρέπει την απελπισία του ασθενή σε ελπίδα και την απαισιοδοξία σε θετική εικόνα για τη ζωή.
Στην Ελλάδα, υπηρεσίες αποκατάστασης παρέχονται μέσα από δημόσιες και ιδιωτικές δομές. Τα δημόσια Κέντρα Φυσικής Ιατρικής και Αποκατάστασης (ΚΕΦΙΑΠ) στην Ελλάδα αποτελούν σύμφωνα με το ν. 4025/2011 (Α ́228) μετεξέλιξη των Κέντρων Εκπαίδευσης Κοινωνικής Υποστήριξης και Κατάρτισης Ατόμων με Αναπηρία (ΚΕΚΥΚΑΜΕΑ) και των Κέντρων Αποθεραπείας Φυσικής και Κοινωνικής Αποκατάστασης (ΚΑΦΚΑ). Μέχρι την ένταξή τους στο Εθνικό Σύστημα Υγείας αποτελούσαν αυτόνομα νομικά πρόσωπα δημοσίου δικαίου του τομέα Κοινωνικής Φροντίδας του Υπουργείου Υγείας. Τα μεν ΚΕΚΥΚΑ- ΜΕΑ είχαν περισσότερο το χαρακτήρα δομών ανοιχτής φροντίδας ατόμων με αναπηρία, τα δε ΚΑΦΚΑ έδιναν έμφαση στη νοσηλεία χρόνια πασχόντων.
Σκοπός των ΚΕΦΙΑΠ είναι η παροχή υπηρεσιών υγείας και νοσηλείας σε ασθενείς που πάσχουν από παθήσεις του μυϊκού, νευρικού, κυκλοφορικού, ερειστικού, αναπνευστικού συστήματος και άτομα όλων των ηλικιών με κινητικά ή νοητικά προβλήματα. Επιπρόσθετοι σκοποί αποτελούν η πρώιμη διάγνωση, η ψυχολογική, κοινωνική και συμβουλευτική υποστήριξη, η ενημέρωση ΑμεΑ και των οικογενειών τους, η προεπαγγελματική και επαγγελματική κατάρτιση των ΑμεΑ, η λειτουργική τους αποκατάσταση, η υποστήριξη για ένταξή τους στον κοινωνικό ιστό και η συνεργασία με τις υπηρεσίες κοινωνικής φροντίδας σε τοπικό επίπεδο για το συντονισμό της δράσης τους.
Όπως αναδεικνύεται από τους σκοπούς των ΚΕΦΙΑΠ, το εύρος των αρμοδιοτήτων ενός νοσηλευτή είναι μεγάλο. Για παράδειγμα, στα κέντρα ανοιχτής φροντίδας, στα οποία τις περισσότερες φορές δεν υπηρετεί καθόλου ιατρικό προσωπικό, ο νοσηλευτής είναι επιφορτισμένος με την οργάνωση του φαρμακείου, παρέχει νοσηλευτική φροντίδα σε περιπτώσεις μικροτραυματισμών ή αδιαθεσίας, προβαίνει σε μετρήσεις των ζωτικών σημείων και του σακχάρου αίματος, διαχειρίζεται επιληπτικές κρίσεις, και χορηγεί φαρμακευτική αγωγή από όλες τις οδούς. Ο νοσηλευτής έχει πλήρη γνώση των ιατρικών ιστορικών των εξυπηρετουμένων, καθώς και των ιδιαιτεροτήτων της συμπεριφοράς και της φαρμακευτικής τους αγωγής, τα οποία επικαιροποιεί κατά τακτά διαστήματα. Μέσα από την αλληλεπίδραση με τον εξυπηρετούμενο εντοπίζει συμπτώματα που οδηγούν σε περαιτέρω ιατρική διερεύνηση. Σε αυτή την περίπτωση συνοδεύει και υποστηρίζει τον ασθενή για τη διενέργεια νοσηλευτικών και ιατρικών παρεμβάσεων σε πιο εξειδικευμένες δομές. Σε συνεργασία με το λοιπό επιστημονικό προσωπικό και την οικογένεια, αξιολογεί τις ανάγκες των εξυπηρετούμενων και καταρτίζει προγράμματα προαγωγής υγείας και προώθησης της αυτόνομης διαβίωσης. Τέλος, σε συνεργασία με τη διεπιστημονική ομάδα, οργανώνονται προγράμματα προαγωγής και αγωγής της υγείας, πρόληψης νόσου ή ατυχημάτων, αλλά και προγράμματα ευαισθητοποίησης για θέματα αναπηρίας στην κοινότητα.
Η εξειδικευμένη εκπαίδευση του νοσηλευτή αποκατάστασης μειώνει την αβεβαιότητα και αυξάνει την ικανοποίηση από την εργασία του. Γνωστικά αντικείμενα στα οποία απαιτείται ιδιαίτερη εμβάθυνση είναι η αποκατάσταση, η γεροντολογία, η νευροπαθολογία, ο χειρισμός και η επικοινωνία με τον ασθενή, η δυσφαγία, η μετακίνηση ασθενών με προβλήματα του μυοσκελετικού συστήματος, η διαχείριση του πόνου, της ουροδόχου κύστης και του εντέρου, οι κατακλίσεις, οι αναπηρίες, η σεξουαλικότητα, η ειδική αγωγή και η αγωγή υγείας (Mauk 2013). Ταυτόχρονα, η εφαρμογή πρακτικών βασισμένων στην εμπειρία βελτιώνει την ποιότητα της νοσηλευτικής φροντίδας αποκατάστασης (Pierce 2007). Συνεπώς, η παρακολούθηση σεμιναρίων ή μεταπτυχιακών προγραμμάτων είναι επιβεβλημένη για τους σύγχρονους νοσηλευτές που επιθυμούν να ξεχωρίσουν στον τομέα της αποκατάστασης.
Τέλος, καθώς τα κέντρα αποκατάστασης είναι χώροι ανοιχτοί στην καινοτομία, οι νοσηλευτές που διαθέτουν μια ιδιαίτερη κλίση ή γνώση πέρα από τη νοσηλευτική, μπορούν να εξειδικευθούν σε εναλλακτικές θεραπείες, όπως η μουσικοθεραπεία ή η θεραπεία μέσω της τέχνης. Σε συνεργασία με ψυχολόγο ή και αυτόνομα μπορούν να οργανώσουν ατομικές ή ομαδικές θεραπείες που θα ανακουφίσουν τον ψυχισμό του πάσχοντα και θα τον οδηγήσουν μέσα από επιστημονικές τεχνικές, στην ενδυνάμωση, την ψυχική ανάταση και τη βελτίωση της ποιότητα ζωής τους.
Συμπερασματικά, ο χώρος της αποκατάστασης μπορεί να αποτελέσει ένα πεδίο πρόκλησης τόσο για τους νέους, όσο και για τους παλιότερους νοσηλευτές που επιθυμούν να προσφέρουν, αλλά και να αντλήσουν ικανοποίηση από το χώρο της δουλειάς τους.
Ιωάννα Καραμήτρη, MSc, PhD(c)
∆ιοικητικά Υπεύθυνη Κέντρου Φυσικής Ιατρικής
και Αποκατάστασης Καλαμάτας Γενικό Νοσοκομείο Μεσσηνίας
