Διαπολιτισμική Επικοινωνία

Η ποιοτική συνεργασία μεταξύ επαγγελματία υγείας και ασθενή πραγματοποιείται με την ανάπτυξη των διαπροσωπικών σχέσεων που βασίζονται στην εμπιστοσύνη και την αποτελεσματική επικοινωνία. Η επικοινωνία είναι μια δυναμική και συνεχής διαδικασία κατά την οποία ένα άτομο αλληλεπιδρά με άλλο άτομο με τη χρήση γραπτού ή προφορικού λόγου, χειρονομιών, εκφράσεων προσώπου και στάσης του σώματος.

Η ικανοποιητική επικοινωνία μεταξύ ασθενή και ατόμου που παρέχει φροντίδα υγείας, σύμφωνα με πάρα πολλές μελέτες, συνδέεται με μεγαλύτερη ικανοποίηση των ασθενών, καλύτερη προσαρμογή στα θεραπευτικά σχήματα και βελτιωμένα θεραπευτικά αποτελέσματα. Η αποτελεσματική διαπολιτισμική επικοινωνία περιλαμβάνει το σεβασμό των πολιτισμικών διαφορών, την επιθυμία απόκτησης γνώσης των αξιών των πολιτισμών και την αποδοχή διαφορετικών πολιτισμικών τρόπων ζωής.

Οι δεξιότητες της επικοινωνίας περιλαμβάνουν τη λεκτική επικοινωνία (γλώσσα, διάλεκτοι, τόνος και αποχρώσεις της φωνής), τη μη λεκτική επικοινωνία (οπτική επαφή, χειρονομίες, κινήσεις του σώματος, εκφράσεις του προσώπου καθώς και ειδικές πρακτικές (αποδεκτοί τρόποι χαιρετισμού, η χρήση του εθιμοτυπικού πρωτοκόλλου κατά τη προσφώνηση των ονομάτων). Όλα αυτά τα στοιχεία είναι πιθανό να διαφέρουν ανάμεσα στις κουλτούρες και η άγνοια τους μπορεί να επιφέρει εμπόδια στην επικοινωνία. Για παράδειγμα σε κάποιους πολιτισμούς το να κουνάς το κεφάλι πάνω κάτω σημαίνει ότι γνέφεις καταφατικά, ενώ το να κουνάς το κεφάλι δεξιά αριστερά σημαίνει όχι , κινήσεις με αντίστροφο μήνυμα σε πολλές κουλτούρες.

Το σημαντικότερο όμως στοιχείο αλλά και εμπόδιο για την αποτελεσματική επικοινωνία είναι η γλώσσα. Οι γλωσσικές διαφορές επηρεάζουν κατά ένα πολύ μεγάλο βαθμό την επικοινωνία. Έλλειψη κατανόησης ή παρερμήνευση των γλωσσικών εκφράσεων μπορεί να οδηγήσει σε επικοινωνιακή αποτυχία. Ως λύση για να υπερκεραστεί ο γλωσσικός φραγμός προτείνεται να λειτουργήσουν σαν διερμηνείς οι συγγενείς, το προσωπικό με το ίδιο πολιτισμικό υπόβαθρο με τον ασθενή ή ένας επαγγελματίας διερμηνέας.

Όλες όμως οι παραπάνω εναλλακτικές προτάσεις έχουν πλεονεκτήματα αλλά και βασικά μειονεκτήματα. Σαφέστατα, η παρουσία των συγγενών και φίλων δίνει στον ασθενή την αίσθηση της ασφάλειας και οι συγγενείς είναι πάντα διαθέσιμοι, αλλά ίσως να μην έχουν ικανοποιητικό επίπεδο της ομιλούμενης γλώσσας ώστε να μεταφράσουν σωστά μια πληροφορία ή να μην μεταφράσουν όλο το περιεχόμενο θεωρώντας ότι μερικά στοιχεία δεν είναι απαραίτητο να ειπωθούν.

Επίσης, ένας σημαντικός αρωγός στην επικοινωνία μεταξύ των διαφορετικών κουλτούρων αποτελεί ένα μεγάλο ποσοστό του προσωπικού με διαφορετική πολιτισμική καταγωγή που εργάζεται στα νοσοκομεία. Στις γλώσσες όμως υπάρχουν πολλές διαφορές λόγω ποικιλίας στις διαλέκτους αλλά σύμφωνα και με έρευνες οι ομοεθνείς ασθενείς είναι πιο απαιτητικοί ασθενείς σε σύγκριση με τους υπόλοιπους ασθενείς , γεγονός που μπορεί να δημιουργήσει προβλήματα στο προσωπικό με το ίδιο πολιτισμικό υπόβαθρο κατά την άσκηση των καθηκόντων του.

Πολλά όμως είναι τα νοσοκομεία που προσπαθούν να παρέχουν επαγγελματίες διερμηνείς. Θα πρέπει η επιλογή τους να είναι πολύ προσεχτική γιατί πρώτον δεν έχουν όλοι οι άνθρωποι τις ίδιες γνώσεις σε θέματα υγείας και δεύτερον να προασπίζεται το ζήτημα της εχεμύθειας μιας και αποτελεί εξέχουσα ηθική αξία στον κώδικα ηθικής και δεοντολογίας των επαγγελματιών υγείας.

Ιδανικά ο θεσμός του Διαπολιτισμικού Μεσολαβητή, θεσμός ανερχόμενος στην Ελλάδα, θα λειτουργήσει ως δίαυλος επικοινωνίας μεταξύ ατόμων με διαφορετική πολιτισμική καταγωγή και υπηρεσιών υγείας διασφαλίζοντας θεμελιώδη ανθρώπινα δικαιώματα.

Ένα ακόμη στοιχείο κατά την επικοινωνία μεταξύ ασθενή και επαγγελματία υγείας αποτελεί η γνώση των οικογενειακών δεσμών, των μελών του φιλικού υποστηριχτικού δικτύου καθώς και των « σημαντικών άλλων» γιατί είναι απαραίτητα για να προσδιοριστεί ο ρόλος τους κατά την παροχή φροντίδας και για την λήψη σημαντικών αποφάσεων που αφορούν στην υγεία του ασθενή.

Επίσης στη διαπολιτισμική επικοινωνία σημαντικό ρόλο διαδραματίζουν ο προσωπικός χώρος. Ο προσωπικός χώρος θεωρείται η απόσταση που αναγκαία πρέπει να τηρείται κατά τη διάρκεια της επικοινωνίας δύο ή περισσοτέρων ατόμων η παραβίαση της οποίας συνεπάγεται πιθανή απώλεια της άνεσης, έως και προσβολή του ατόμου. Σε κάποιες χώρες οι άνθρωποι στέκονται σε απόσταση ενός περίπου μέτρου από το συνομιλητή τους και σε άλλες κουλτούρες οι άνθρωποι στέκονται αρκετά κοντά, γεγονός που μπορεί να προκαλέσει αμηχανία σε κάποιον που δεν είναι εξοικειωμένος με αυτή την προσέγγιση.

Βασικό στοιχείο διαφορετικότητας μεταξύ των διαφορών πολιτισμών αποτελεί και η βλεμματική επαφή, ως μη λεκτική συμπεριφορά επικοινωνίας. Οι Έλληνες επαγγελματίες υγείας προέρχονται από μια κουλτούρα που δίνει έμφαση στην οπτική επαφή κατά την διάρκεια της συνομιλίας, αλλά σε άλλες κουλτούρες για παράδειγμα δείχνουν σεβασμό όταν αποφεύγουν να κοιτούν απευθείας στα μάτια το συνομιλητή τους.

Επίσης , οι χειρονομίες και το άγγιγμα του σώματος ενός ανθρώπου είναι ζητήματα εξέχουσας σημασίας κατά την προσέγγιση ενός ασθενή με διαφορετική πολιτισμική καταγωγή. Οι χειρονομίες διαφέρουν σε κάποια πολιτισμικά πλαίσια και είναι καλύτερο να αποφεύγονται. Ενώ αναγνωρίζονται τα πολύ σημαντικά οφέλη που προκύπτουν από την εδραίωση θεραπευτικής σχέσης μέσω της επαφής , η φυσική επαφή με τους ασθενείς μπορεί να κρύβει διαφορετικά μηνύματα στους διάφορους πολιτισμούς .Το πιο εμφανές ζήτημα κατά την επαφή αφορά στην εξέταση ασθενούς διαφορετικού φύλου από τον επαγγελματία υγείας, ιδιαίτερα σε κουλτούρες όπως οι μουσουλμάνοι και οι εβραίοι.

Τέλος, οι πολιτισμοί που έχουν πιο συνεκτικό περιεχόμενο λέξεων (high context cultures) επικοινωνούν μεταξύ τους με έμμεσο και πιο σιωπηρό τρόπο (υπάρχουν πολλές ερμηνείες για αυτά που λένε) , σε αντίθεση με κουλτούρες που το περιεχόμενο των λέξεων είναι πιο χαλαρό ( low context cultures) που οι άνθρωποι επικοινωνούν με άμεσο και σαφή τρόπο. Το περιεχόμενο των λέξεων διαδραματίζει πολύ σημαντικό ρόλο κατά την αποστολή και τη λήψη μηνυμάτων επικοινωνίας .

Είναι προφανές ότι οι επαγγελματίες υγείας θα πρέπει να είναι πολύ προσεχτικοί κατά την οικοδόμηση της θεραπευτικής σχέσης με ασθενείς που προέρχονται από διαφορετικό πολιτισμικό υπόβαθρο αξιολογώντας με σεβασμό και εντάσσοντας στην καθημερινή πρακτική τα ιδιαίτερα στοιχεία της αποτελεσματικής διαπολιτισμικής επικοινωνίας.

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

1. Andrews M. & Boyle J. (1999) Trancultural Concepts in nursing care. Philadelphia: Lippincot, Williams & Wilkins.
2. College of Nurses of Ontario (2009). Practice Guideline: Culturally Sensitive Care. Availible at  http://www.cno.org/Global/docs/prac/41040_CulturallySens.pdf  Accessed Jun 22, 2011.
3. Giger J., & Davidhizar R. (2008) Transcultural nursing: Assessment and intervention. St. Louis: 5th Edition. Mosby.Elsevier.
4. Omeri A., & Raymond L. (2009) Diversity in the context of multicultural Australia: Implications for nursing practice. InDaly, J. Speedy S & Jackson D (Eds.) Contexts of nursing: An introduction. Ch. 19, 3rd Edition, Australia: Elsevier, ChurchillLivingstone.
5. Purnell, L., & Paulanka, B. (2008). Transcultural health care: A culturally competent approach. . Philadelphia: F.A. Davis
6. Stewart M., Brown B., Boon H., Galadja J., Meredith L., Sangser M. (1999) Evidence on patient-doctor communication. Cancer Prevention and Control 3(1):25-30.
7. Weech-Maldonado R., Morales S., Spritzer K., Elliot M., Hays D. (2001) Racial and ethnic differences in parents’ assessments of pediatric care in Medicaid managed. Health Services Research 36(3):575-595.
8. Ευρωπαϊκός Διαπολιτισμικός Διάλογος (2007). Ευρωπαϊκός Διαπολιτισμικός Χώρος εργασίας. Leonardo Da Vinci: European Intercultural Workplace (EIW). Ανάκτηση από http://immi.se/eiw/texts/National_Report_Greek.pdf Πρόσβαση στις 13 Μαρτίου 2010.
9. Papadopoulos I., Καλοκαιρινού Α., Κουτά Χ. (2011) Διαπολιτισμική Νοσηλευτική και Πολιτισμική Επάρκεια για τους Επαγγελματίες Υγείας. Αθήνα: Πασχαλίδης.
10. Saldana D. (2010). Πολιτισμική επάρκεια, Ένας πρακτικός οδηγός για εργαζόμενους σε υπηρεσίες ψυχικής υγείας. Αθήνα: Κέντρο Βαβέλ ( Βλασοπούλου Α , μτφ, επιστ. επιμ. Γκιωνάκης Ν ). Διαθέσιμο σε http://www.syn-eirmos.gr/Sub_vavel/pdfs/Pol_epar.pdf Πρόσβαση στις 9 Σεπτεμβρίου 2011.
11. Φίλη Κ. (2006) Φροντίδα υγείας ατόμων με πολιτισμικές διαφορές : θεωρητικές προσεγγίσεις. Αθήνα: Μεταπτυχιακή Διπλωματική Εργασία. Τμήμα Νοσηλευτικής: Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών.

Δρ. Παρασκευή Αποστολάρα
Εκπαιδευτικός Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης – Νοσηλεύτρια
Επιστημονικός Συνεργάτης ΕΚΠΑ-Τμήματος Νοσηλευτικής Εκπαιδεύτρια ΙΕΚ